Адамзат тарихында бейбіт өмірге ұмтылу мен соғыстың қатар жүрген кезеңдері аз болмаған. Қарулы қақтығыстар ғасырлар бойы мемлекеттердің тағдырын өзгертіп, жаңа өркениеттердің қалыптасуына себеп болды. Технологиялар дамыған сайын соғыстың түрі мен әдісі де күрделене түсті. Әр дәуірдің өзіне тән майдандары мен шайқастары болған. Тарихта ерекше орын алған және әлемдік ауқымда ықпал еткен соғыстардың бірқатарына тоқталайық.

Крест жорықтары – діни сенім үшін болған ғасырлық соғыс

Орта ғасырда басталған крест жорықтары (1096–1291 жж.) Еуропа мен Таяу Шығыс арасындағы ең ұзаққа созылған діни қақтығыстардың бірі болды. Бұл жорықтардың басты мақсаты – қасиетті Иерусалим қаласын мұсылмандардан қайтарып алу еді. Ондаған жылдарға жалғасқан соғыстар Еуропа халықтарының Таяу Шығысқа жаппай ағылуына себеп болды. Бұл тек діни емес, экономикалық және саяси мақсаттармен де астасып жатты. Көптеген рыцарьлар мен корольдер өз беделін арттыру үшін жорыққа қатысқан. Жорықтардың нәтижесінде Шығыс пен Батыс өркениеттері араласса да, қан төгіс пен күйзеліс басым болды. Крест жорықтары Таяу Шығыстағы ұзақмерзімді шиеленістің бастамасына айналды.

Қырым соғысы – Еуропадағы күштердің тепе-теңдігін өзгерткен соғыс

Қырым соғысы (1853–1856 жж.) Ресей империясы мен Осман, Франция, Ұлыбритания арасындағы ірі қақтығыстардың бірі болды. Бұл соғыс Қара теңіздегі үстемдік пен православ шіркеуінің құқықтары үшін туындады. Көптеген шайқастар Қырым түбегінде өтті, оның ішінде ең белгілісі – Севастополь қорғаны. Бұл соғыс медицина саласында да жаңалықтар әкелді, мысалы, Флоренс Найтингейлдің мейірбикелік қызметі әйгілі болды. Қырым соғысы – телеграф, теміржол және қазіргі соғыс журналистикасы қолданылған алғашқы соғыстардың бірі. Оның нәтижесі Ресейдің әлсіреуіне және халықаралық саясаттағы өзгерістерге әкелді. Бұл соғыс Қазақстан тарихымен де байланысты, себебі орыс армиясында көптеген қазақ сарбаздары болды.

Қырғи-қабақ соғыс – идеологиялар арасындағы күрес

Қырғи-қабақ соғыс (1947–1991 жж.) – АҚШ пен КСРО арасындағы саяси, экономикалық және әскери текетірес кезеңі болды. Ашық қақтығыстарға бармағанымен, бұл екі алып мемлекет көптеген аймақтық соғыстарды қолдап отырды. Мысалы, Корея, Вьетнам, Ауғанстандағы соғыстар – осы қақтығыстың салдары. Қару-жарақ жарысы, ғарыш бәсекесі, тыңшылық пен идеологиялық үгіт кең етек алды. Бұл кезеңде адамдар арасында ядролық соғыс қаупі үлкен үрей тудырды. Қазақстан үшін бұл кезең ерекше маңызды, себебі Семей полигонында жүргізілген сынақтар халықтың денсаулығына ауыр әсер етті. Қырғи-қабақ соғыс 1991 жылы КСРО-ның ыдырауымен аяқталды, бірақ оның салдары әлі күнге дейін сезіледі.

Бірінші дүниежүзілік соғыс – империялардың құлауына себеп болған алапат

1914–1918 жылдар аралығында болған бұл соғыс әлем тарихындағы ең ірі қантөгістердің бірі ретінде танылды. Орталық державалар мен Антанта мемлекеттері арасында басталған соғыс миллиондаған адамның өмірін жалмады. Бұл кезеңде алғаш рет танк, улы газ, пулемет сияқты жаңа қару түрлері қолданылды. Австро-Венгрия, Осман империясы сияқты алып мемлекеттер ыдырады. Қазақстаннан да ондаған мың сарбаздар майданға аттанды, олардың көбі майданда қаза тапты немесе жараланды. Соғыстан кейін әлемдік карта қайта сызылып, жаңа мемлекеттер пайда болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс – екінші жаһандық соғысқа жол ашқан басты себептердің бірі.

Екінші дүниежүзілік соғыс – адамзат тарихындағы ең жойқын қақтығыс

1939–1945 жылдары болған бұл соғыс әлемнің алты құрлығында жүріп, 70 миллионнан астам адамның өмірін қиды. Германия, Италия, Жапония бастаған Ось елдері мен оларға қарсы тұрған одақтастар арасындағы шайқастар тарихтағы ең ірі және ұзақ майдандарға айналды. Кеңес Одағы мен Германия арасындағы соғыс майдандары – Сталинград, Курск сияқты шайқастарда қанды қырғын болды. Қазақстан халқы бұл соғысқа жан-жақты үлес қосты: жүздеген мың жауынгер соғысқа қатысты, мыңдаған әйел мен бала тылда еңбек етті. Бауыржан Момышұлы, Талғат Бигелдинов сияқты батырларымыздың есімі жаһандық тарихта қалды. Соғыс Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасының тасталуымен аяқталды, бұл адамзат үшін үлкен сабақ болды.

Аңырақай шайқасы – Қазақ хандығының жоңғарларға соққысы

Аңырақай шайқасы 1729 жылы жоңғар басқыншыларына қарсы күресте шешуші кезең болды. Бұл шайқаста Абылай хан мен басқа да қазақ батырлары елдің бірлігін сақтап, жауға ойсырата соққы берді. Қазақ жасақтары үш жүздің басын қосып, жоңғарлардың үстемдігін әлсіретіп, олардың Орталық Қазақстанға ілгерілеуін тоқтатты. Шайқасқа қатысқан Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай секілді қолбасшылар ерекше көзге түсті. Жеңіс ұлттың рухын көтеріп, болашақ азаттық үшін күрестің негізін қалады. Аңырақай даласында өткен бұл оқиға қазақ халқының жауға қарсы топтаса алатынын дәлелдеді.

Орбұлақ шайқасы – Сан жағынан аз қазақ қолының ерлігі

1643 жылы болған Орбұлақ шайқасы қазақ тарихындағы ең ерлікке толы беттердің бірі саналады. Жәңгір хан бастаған 600 жауынгер жоңғарлардың 50 мыңдық қолына қарсы тұрды. Қазақ жасағы таулы жер бедерін шебер пайдаланып, тосқауылдар мен окоптар арқылы жауға елеулі шығын келтірді. Шайқас барысында Самарқан әмірі Жалаңтөс баһадүр бастаған 20 мың әскер көмекке келіп, қазақтарды толық жеңілістен аман алып қалды. Бұл шайқас қазақ қолбасшыларының әскери шеберлігін көрсетті. Орбұлақтағы ерлік – санның емес, рух пен тактиканың маңызды екенін дәлелдейтін тарихи мысал.

Осындай ірі соғыстар адамзаттың тағдырына терең із қалдырды. Әрбір қақтығыс өзінің заманы мен себебіне байланысты өрбігенімен, ортақ бір нәрсе – бейбіт өмірдің қадірі. Бүгінгі тұрақтылық пен тыныштықты сақтау үшін өткен тарихтан сабақ алуымыз қажет.