Адамзат тарихында алып империялар тек шекаралармен емес, мәдениетпен, саясатпен, ғылыммен де ерекшеленіп отырған. Әр империя өз дәуірінде өркениеттің дамуында шешуші рөл атқарып, кейінгі ұрпаққа терең із қалдырды. Бұл мақалада тарихтағы ең ықпалды және керемет төрт империя жайлы баяндалады.

Моңғол империясы – жер жүзін дірілдеткен көшпенді держава

XIII ғасырда Шыңғыс хан құрған Моңғол империясы – тарихтағы ең кең аумақты қамтыған біртұтас мемлекет болды. Ол Қытай теңізінен бастап Дунайға дейін созылып, Еуразияның байтақ даласын бір орталыққа бағындырды. Моңғолдардың әскери тактикасы, темірдей тәртібі мен шапшаңдығы оларға тез жеңіс әкелетін. Сонымен қатар, олар жаулап алынған халықтардың салт-дәстүріне құрметпен қарап, көп жағдайда автономия сақтауға мүмкіндік берді. Ұлы Жібек жолының қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, сауда мен мәдени байланыстардың дамуына жол ашты. Моңғол пошта жүйесі мен заңдары өз дәуірінде озық үлгіге айналды.

Рим империясы және батыс Рим империясының құлауы – антикалық әлемнің өрлеуі мен аяқталуы

Рим империясы – ежелгі әлемнің ең ықпалды әрі ұзақ өмір сүрген мемлекеттерінің бірі. Ол Жерорта теңізі маңындағы жүздеген халықты біріктіріп, ортақ құқықтық жүйе, жолдар желісі және әкімшілік құрылым орнатты. "Пакс Романа" кезеңінде ішкі тұрақтылық пен экономикалық өрлеу байқалды. Латын тілі мен римдік құқық жүйесі кейінгі Еуропа тарихына үлкен әсер етті.

Алайда уақыт өте келе империя әлсірей бастады. 476 жылы варварлар басып кіріп, батыс Рим империясының құлауы орын алды. Бұл оқиға антикалық дәуірдің аяқталуы және Орта ғасырлар дәуірінің басталуымен теңестіріледі. Империя құлағаннан кейін Еуропада көптеген ұсақ корольдіктер пайда болып, жаңа діни және саяси құрылымдар қалыптаса бастады.

Осман империясы – үш құрлықтағы мұрагер держава

XIV ғасырда құрылған Осман империясы 600 жылдан астам өмір сүріп, Азия, Еуропа және Африка құрлықтарын қамтыған ірі державаға айналды. Астанасы – Стамбул – сауда мен білімнің ірі орталығына айналды. Осман билеушілері түрлі халықтар мен дін өкілдеріне төзімділік танытып, көпұлтты қоғам қалыптастырды. Олардың әкімшілік жүйесі, заңдары мен әскери құрылымы өз заманына сай озық болған. Империя көркем өнер, сәулет және ғылым салаларында да маңызды жетістіктерге жетті. XIX ғасырда әлсіреп, ақыры Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін тарады, бірақ оның тарихи мұрасы бүгінге дейін сақталып келеді.

Британ империясы – күн батпайтын держава

XVIII–XIX ғасырларда Ұлыбритания өз отарларын кеңейтіп, әлемнің төрттен бірін бақылауға алған еді. Бұл кезеңде Британ империясы «күн батпайтын империя» аталды, себебі оның иеліктері әр құрлықта орналасқан болатын. Империя теңіз саудасын, өндіріс пен технологияны дамытты, ағылшын тілі мен құқықтық жүйені әлемнің көптеген бөліктеріне таратты. Алайда отарлық үстемдікпен қатар жергілікті халықтардың құқықтарының шектелуі мен қарсылықтар да қатар жүрді. ХХ ғасырда тәуелсіздік үшін қозғалыстардың нәтижесінде империя ыдырап, қазіргі Британ Достастығы қалыптасты. Дегенмен, бұл империя әлемдік саясат пен мәдениетке зор ықпал етті.

Персия империясы – шығыстың ең алғашқы ұлы державасы

Персия империясы (Ахемен әулеті) б.з.д. VI ғасырда І Кир патшаның басқаруымен құрылып, өз дәуіріндегі ең кең әрі ұйымдасқан мемлекеттердің біріне айналды. Оның шекаралары Үнді өзенінен Жерорта теңізіне дейін созылды. Персия билеушілері бағындырылған халықтарға өз дінін, тілін және әдет-ғұрпын сақтауға мүмкіндік берді – бұл сол кезең үшін ерекше төзімділік үлгісі саналды. Пошта, жол және салық жүйесі жақсы ұйымдастырылған, ал Бехистун жазбалары – әкімшілік пен жазудың дамуын көрсететін маңызды тарихи дерек. Зороастризм діні империя мәдениетінің өзегіне айналды. Персия билігі кейінгі көптеген мемлекеттерге басқару мен идеология үлгісі ретінде ықпал етті.

Ацтек империясы – Орталық Американың асқан өркениеті

Ацтек империясы қазіргі Мексика аумағында XIV–XVI ғасырлар аралығында дамыған, өзіндік күрделі құрылымы мен терең мифологиясы бар мемлекет болды. Астанасы Теночтитлан көл ортасындағы жасанды аралда орналасып, инженерлік жетістіктерімен таң қалдырған. Ацтектер күн құдайына табынған және құрбан шалу рәсімдерін кеңінен қолданған. Қоғам әскери иерархия мен діни құрылымға негізделді, ал сауда мен ауыл шаруашылығы жоғары деңгейде дамыды. Империя 1521 жылы испан конкистадорлары келгеннен кейін құлады, бірақ оның мұрасы мексикалық мәдениетте бүгінге дейін сақталған. Бұл империя өз кезеңіндегі ең дамыған америкалық өркениеттердің бірі болды.

Ресей империясы – Еуразияны біріктірген алып күш

Ресей империясы XVIII ғасырда І Петрдің реформаларынан кейін күшейіп, үш құрлыққа таралған алып мемлекетке айналды. Империя құрамына славян, түркі, кавказ және сібір халықтары кірді, бұл оның этникалық құрылымын өте күрделендірді. Петербург қаласы – «Еуропаға ашылған терезе» ретінде танылып, ғылым мен мәдениет орталығына айналды. Ресей империясы күшті армиясы мен бюрократиялық жүйесі арқылы ішкі тәртіпті сақтап отырды. XIX ғасырда ол Еуропаның басты саяси ойыншыларының бірі болды. 1917 жылғы революция нәтижесінде империя құлап, Кеңестік кезең басталды. Алайда Ресей империясының саяси, мәдени және тарихи әсері әлі күнге дейін сезіледі.

Империялар – тарихтың ең жарқын әрі күрделі құбылыстарының бірі. Олар адамзаттың ұйымдасу қабілетін, билікке ұмтылысын және өркениет құрудағы табандылығын айқын көрсетеді. Әрбір империя өз уақытының бейнесі бола отырып, артында мәдени, саяси және рухани мұра қалдырды. Бұл мұралар бүгінгі қоғамның қалыптасуына елеулі әсер етті және болашақ ұрпақ үшін маңызды сабақ бола алады.